De weg naar zero-emissie bouwlogistiek

Door de impact van nieuwbouwprojecten in kwetsbare gebieden met een gebrek aan ruimte, bekijken aannemers al langere tijd hoe ze het bouwverkeer beter kunnen organiseren. Ook ligt de bouwsector onder een vergrootglas door de stikstofcrisis, die een grote impact heeft op het aantal vergunningen voor nieuwbouw. Het moet allemaal veel duurzamer. De afspraken uit het Klimaatakkoord vragen bovendien om het reduceren van aan stadslogistiek gerelateerde CO2-emissies met 1 Mton in dertig tot veertig steden in Nederland. De Outlook ‘City Logistics 2017’ van de Topsector Logistiek heeft voor zes stedelijk logistieke marktsegmenten laten zien dat het mogelijk is de CO2-emissies te verminderen met een factor 6 ten opzichte van 1990 (zoals volgens de klimaatafspraken uit Parijs nodig is).

Bewegingen naar en vanaf bouwplaatsen zijn nodig voor het vervoer van vele soorten en typen materialen, materieel en personeel. Het wordt steeds moeizamer – en duurder – om de bouwplaats te bevoorraden. De Outlook Bouwlogistiek van de Topsector Logistiek, die in 2021 verscheen, gaat in op de logistiek naar de bouwplaats en de implicaties die dat voor de ruimte in en rond steden gaat hebben.

Verschillende goederenstromen met verschillende eisen

Er zijn vier bouwlogistieke structuren, die tot verschillende vraagstukken leiden:

1. Punt-punt leveringen: een volle lading (‘full truck load’; FTL) in een vrachtwagen gaat direct naar een specifieke locatie (of een beperkt aantal locaties). De logistiek is geoptimaliseerd en de locaties liggen vast. Het gaat hier bijvoorbeeld om het leveren van bouwmaterialen op een bouwplaats in de stad of het leveren of afvoeren van volumineuze grondstoffen/producten (zoals zand en puin) binnen de stad.
2. Onregelmatige leveringen op verschillende locaties: een volle vrachtwagen doet meerdere locaties in de stad aan, waarbij meerdere deelladingen worden geleverd (‘less than truckload’; LTL). Logistiek is daarbij niet altijd geoptimaliseerd omdat er sprake is van tijdvensters en beperkte ruimte op en rond de bouwplaats waardoor er in enkele gevallen ‘onnodige’ kilometers worden gereden met halflege vrachtwagens.
3. Diverse kleine leveringen: kleine tot zeer kleine leveringen die divers van aard en frequent zijn. Deze kunnen op afroep op alle mogelijke locaties worden geleverd. Het gaat daarbij vaak niet om logistieke optimalisering, maar om snelheid en service.
4. Diensten waarvoor een bestelwagen wordt gebruikt om werkzaamheden bij particulieren of bedrijven uit te voeren (bv. schilders, loodgieters, monteurs).

Inzet van bouwhubs

De Outlook Bouwlogistiek bestudeerde aan de hand van scenario’s hoe de logistiek rond bouwprojecten er in 2030 uit kan zien en op welke manier de CO2-uitstoot en andere negatieve effecten van bouwlogistiek gereduceerd kunnen worden. De analyse van de Topsector Logistiek laat zien dat de inzet van een bouwhub tot een aanzienlijke besparing in ritten en CO2-uitstoot leidt. Indien deze verplicht wordt gesteld voor individuele bouwprojecten in stedelijke centra leidt dat tot een besparing in zowel binnenstedelijke (traject bouwhub-bouwplaats; 24% minder ritten) als buitenstedelijke ritten (traject leverancier-bouwhub: 14% minder ritten).

Als hij goed wordt gepland en geëxploiteerd, zorgt een bouwhub in essentie voor minder transportbewegingen voor alle bouwplaatsen in een bepaalde regio én voor minder bewegingen naar een specifieke bouwplaats.
Een projectspecifieke bouwhub is een tijdelijke hub voor een specifiek bouwproject met weinig depositieruimte. Vanaf de tijdelijke hub kunnen de laatste kilometers met elektrisch vervoer worden afgelegd. Ook kan een groothandel of een logistiek dienstverlener de rol van hub op zich nemen.
Er zijn ook bouwhubs aan het water. Daar vindt de bouwlogistiek over water plaats, waarbij gebruik wordt gemaakt van emissieloze sleep- en duwboten. Die maatregel kan interessant zijn in binnenstedelijk gebied, maar ook regionaal.

Nederland telt heel wat voorbeelden van de inzet van bouwhubs. In Amsterdam, bijvoorbeeld, is de afbouw van de Noord/Zuidlijn door logistiek dienstverlener Saan geregeld via hun hub. Aan de zuid- en noordzijde van de lijn zijn de afbouwmaterialen vervolgens via het metrospoor ondergronds naar de metrostations vervoerd. Blom Dekschuiten heeft een hub in de Amsterdamse haven die over water het vervoer regelt naar bouwplaatsen in Amsterdam voor werken aan de infrastructuur en de kademuren.

Ook Dura Vermeer heeft voor de bouw van het Noordgebouw in Utrecht een hub gebruikt. Het gebouw is gelegen naast het Utrechtse Centraal Station en dicht bij het centrum van de stad en heeft te maken met veel omliggende bouwprojecten, veel bouwverkeer en een zeer beperkte ruimte. Door het gebied lopen veel verkeersstromen van openbaar vervoer, voetgangers, fietsers, nood- en hulpdiensten en toeleveranciers. Daarnaast werd gebruik gemaakt van de logistieke BouwHub (van VolkerWessels Materieel), speciale planningsysteem en een bouwticketsysteem voor de vooraanmelding van transport. Er is een logistiek uitvoerder aangesteld voor de coördinatie van de logistieke stromen van, naar en op de bouwplaats. Werkpakketten werden op transportkarren (in werkvolgorde gevuld) geplaatst en op de juiste werkvloer afgeleverd, zodat bouwers ’s ochtend direct aan de slag konden.

Boele & van Eesteren bouwde met het Voorzetgebouw de nieuwe hoofdentree van het winkelcentrum Hoog Catharijne te Utrecht en een twee-laags complex voor winkels en horeca en heeft daarbij ook de bouwhub van VolkerWessels Materieel gebruikt. Boele & van Eesteren bespaarden daarmee veertig procent CO2.

Verdere reductie

De reductie in ritten, kilometers en CO2-uitstoot kan op vier manieren verder worden verhoogd:

1. Het inzetten van een multimodale bouwhub met vervoer over water Dat kan leiden tot een extra besparing in ritten (binnenstedelijk 1% en buitenstedelijk 4%) en kilometers en CO2-uitstoot (binnenstedelijk 2% en buitenstedelijk 4%).
2. Het toepassen van bouwhubs in combinatie met een gebiedsgerichte aanpak. Daarbij vindt de ketenregie plaats over verschillende – in tijd gelijklopende – projecten in een gebied. Er moet dan wel afstemming en samenwerking plaatsvinden tussen diverse bouwplaatsen in een bepaald gebied. De verwachte CO2-reductie is in dat geval 17% binnenstedelijk en 13% buitenstedelijk.
3. Het inzetten van zero-emissievoertuigen kan ervoor zorgen dat de CO2-uitstoot op het traject van de hub naar de bouwplaats nihil wordt.
4. Het inzetten van een bouwhub voor de verwerking en opwaardering van herbruikbaar bouw- en sloopafval naar circulaire bouwmaterialen.

Die besparingen zijn alleen te realiseren als er locaties voor bouwhubs beschikbaar zijn aan de rand van steden, in de nabijheid van gebieden waar veel bouwwerkzaamheden plaatsvinden. Ook moeten ze met de binnenvaart bereikbaar zijn (voor aan- en afvoer), ruimte hebben voor op- en overslag – zowel binnen als buiten, stevige laadvoorzieningen hebben voor elektrische voertuigen en voldoende parkeerruimte bieden en veilig zijn.

In de bouwhubs, waar ook activiteiten voor ruwbouw en afbouw bij elkaar komen, staat waardetoevoeging centraal om efficiënter en sneller bouwen mogelijk te maken. Denk bijvoorbeeld aan pre-installeren, 3D-printen, kitting, uitpakken en verwerking van circulaire stromen. Bouwhubs moeten voldoende groot zijn: ze moeten meerdere projecten van meerdere aannemers in een regio kunnen bevoorraden. Dat kan niet vanuit een schuurtje. Een goede bouwhub is tussen 15.000 en 25.000 vierkante meter groot. Die ruimte is schaars.

Gemeenten kunnen in de rol van opdrachtgever hierbij al sterk sturen bij de aanbesteding van nieuwe bouwprojecten. Dat kan ook bij de verlening van vergunningen. Daarmee wordt de druk op de schaars beschikbare ruimte verminderd. Voor de inpassing van stadslogistiek is een verbinding met ruimtelijke ordening, omgevingsvisie en bedrijvenstrategie onontbeerlijk.

Wat dragen bouwhubs bij aan stikstofvrij bouwen?

Provincies publiceerden vorig jaar handreikingen voor stikstofvrij bouwen waarin ook aandacht is voor een slimme bouwlogistiek. Bouwlogistiek veroorzaakt uitstoot van stikstofoxiden door verbranding van fossiele brandstoffen. In een vergunningsaanvraag moet een deel van de bouwlogistiek worden meegenomen in de berekening van de stikstofdepositie in de omliggende gebieden. Reductie van logistiek levert daarmee een reductie van stikstofoxiden op. Het meeste recente rapport van de Topsector Logistiek stelt dat bij nieuwbouw het scenario bouwhub in combinatie met een gebiedsgerichte aanpak (samenwerking tussen aannemers) als beste uit de bus komt op zowel NOx-reductie (10%) als CO2-reductie (14%) ten opzichte van hoe de bouwlogistiek vandaag is geregeld. Hoewel vervoer over water voor CO2-reductie (11%) zorgt, creëert het ook een toename in NOx-emissies (+22%) omdat in de binnenvaart nog nauwelijks met schone motoren wordt gevaren.
Bij renovatiebouw is zelfs nog meer te halen. Een combinatie van logistieke maatregelen komt als beste uit de bus op zowel NOx-reductie (73%) als CO2-reductie (92%) ten opzichte van hoe de bouwlogistiek vandaag is geregeld. Bundelen via bouwhubs levert zelfs meer stikstofwinst op dan de stedelijke bevoorrading met elektrische voertuigen.

Andere bouwlogistieke processen

Naast het toepassen van bouwhubs heeft de inzet van andere bouw(logistieke) processen impact op de bouwlogistiek, zoals bij prefab- en houtbouw. Daarbij zijn er minder handelingen op de bouwplaats nodig. De verwachting is dat dit leidt tot minder bestelwagenritten, zowel in personeelsritten als in spoedritten die nodig zijn om falen op de bouwplaats te herstellen. Daarentegen zijn daar ook andere, vaak grotere voertuigen nodig en moeten ook extra hijskranen worden ingezet. Het is van belang dat de levering van voertuigen met dergelijk groot materieel goed op het bouwproces wordt afgestemd, waarbij het juiste personeel en materieel op het juiste moment aanwezig zijn. De complexiteit van de keten en de diversiteit aan betrokken ketenpartners vereist een gezamenlijke aanpak en herontwerp van het logistieke proces in een vroeg stadium van het bouwproces.

Om meer afstemming en coördinatie (ketenregie) bij de verschillende partijen in de bouwketen te realiseren, is een zogenoemde control tower [JL2] een essentiële schakel. De essentie van een control tower is het inzichtelijk maken van de logistieke keten naar meerdere projecten toe. Het hart van de control tower is een informatiehub die wordt ondersteund door een set planningsregels voor het nemen van beslissingen en een team planners. Het voordeel van een centrale informatiehub is dat deze informatie verzamelt en samenbrengt die afkomstig is vanuit meerdere partijen en bronnen en deze vervolgens in één consistente vorm distribueert. Met dat overzicht kunnen de betrokken planners in een vroeg stadium risico’s of kansen signaleren.

Bij gebiedsgerichte aanpak met afstemming en/of optimalisering van bouwstromen over meerdere bouwprojecten in een stadsgebied, is de behoefte aan een geavanceerd IT-instrument om ketenregie over die bouwstromen te faciliteren des te noodzakelijker. De huidige beschikbare IT-tools op dit vlak zijn beperkt. De topsector Logistiek heeft daarom subsidie gegeven voor het ontwerpen van ‘Construction Logistics Control Towers’. Een belangrijke ICT-gedreven innovatie is het gebruik van ‘Bouw Informatie Modellen’ (BIM). Bij bouwlogistiek is het gebruik van BIM om plannings- en besturingstoepassingen te ondersteunen veelbelovend, maar in de huidige praktijk nog te weinig toegepast. Een oorzaak daarvoor is dat er op bouwprojecten samenwerking plaatsvindt tussen partijen die bij BIM ofwel een onvoldoende volwassenheidsniveau hebben, ofwel een volwassenheidsniveau hebben dat te ver uiteenloopt. Gevolg is dat de informatie in de BIM-omgeving ontoereikend is om bouwlogistieke planning en besturing te ondersteunen. Optimale planning en sturing door een projectorganisatie zijn echter wel afhankelijk van de bijdragen die alle partijen leveren aan de BIM-omgeving, die fungeert als integraal projectinformatiesysteem. Hier ligt een uitdaging voor de bouwsector.

Niks doen is geen optie

De bouwsector is de grootste wegvervoerder in Nederland en het transport heeft een belangrijk aandeel in de CO2-uitstoot in de bouw. Zero-emissievoertuigen helpen bij het bereiken van de klimaatdoelen, maar dat is niet voldoende. De sector moet inzetten op veel minder, maar vollere, voertuigen, bundeling van lading en de inzet van andere modaliteiten zoals de binnenvaart.

Bouwhubs bieden ook kansen voor juist producenten en toeleveranciers. Opvallend genoeg zitten die producenten en toeleveranciers meestal niet mee aan tafel. Zij bevinden zich in de beste positie om strategisch, voor langere termijn, te zorgen voor de juiste organisatie van de regionale bouwhub. Om de impact van transport naar de bouwplaats in de greep te krijgen en op de levereisen in te spelen, is ontkoppeling in regionale bouwhubs nodig. Het transport van de producenten naar de hubs gaat met ‘slow mobility’; rust, reinheid en regelmaat. Op basis van een regionale tactische planning en op basis van meerdere projecten in een gebied, bundelt de producent – of bundelen producenten samen – hun aanvoer. Dat levert uiteindelijk de grootste milieuwinst op.

Prof. Walther Ploos van Amstel

Hogeschool van Amsterdam

BouwHub Eindhoven

De komende twintig jaar wordt er volop gebouwd in Eindhoven. Dat zorgt voor meer bouwverkeer, met gevolgen voor de bereikbaarheid, de leefbaarheid, de verkeersveiligheid en de CO2-uitstoot in de stad. Daarom gaat de gemeente Eindhoven bouwgerelateerd verkeer beperken. VolkerWessels Materieel & Logistiek opent daarom BouwHub Eindhoven. De BouwHub zorgt voor minder ritten naar de bouwplaatsen, vollere vrachtwagens, meer arbeidsproductiviteit en minder CO2-uitstoot. De BouwHub is ‘white label’, wat betekent dat ook andere bedrijven dan VolkerWessels – aannemers, groothandels, producenten en transporteurs – er gebruik van kunnen maken. Bouwen aan duurzaamheid doe je immers samen. Samen met vastgesteld beleid voor slimme en duurzame bouwlogistiek zet de gemeente Eindhoven daarmee een grote stap richting haar duurzaamheidsambities.

De BouwHub is een locatie aan de rand van de stad waar bouwmaterialen voor binnenstedelijke bouwprojecten worden verzameld, gebundeld en emissievrij in klein transport de stad in worden vervoerd en op de werkplek worden klaargezet. Vanuit de BouwHub wordt het totale logistieke proces van leverancier tot bouwplaats gemonitord en gecoördineerd. Behalve het samenstellen van zogenoemde dagproductiepakketten faciliteert de BouwHub ook parkeren van bouwpersoneel aan de rand van de stad en het hergebruik van reststromen. Ook werken ze op de BouwHub met personen met een afstand tot de arbeidsmarkt.

Om als gemeente goed te kunnen sturen op het bouwverkeer in de stad, is informatie over het aantal bouwlogistieke ritten van belang. In samenwerking met partners SmartwayZ.NL en Brainport Bereikbaar is met lokale bouwers en de BouwHub een ‘living lab’ gestart om daar meer inzicht in te krijgen.

In 2023 opende VolkerWessels een bouwhub op Amsterdam Logistic Cityhub in het westelijk havengebied. Hun bouwhub in Utrecht is al ruim vijf jaar open.

Bron: VolkerWessels

Referenties

1. Duurzame bouwlogistiek voor binnenstedelijke woning- en utiliteitsbouw[JL1] . TNO, 2018.
2. Outlook City Logistics 2017[JL2] . Topsector Logistiek, 2017.
3. Outlook Bouwlogistiek[JL3] . Topsector Logistiek, 2021.
4. Quickscan aard en omvang bouwlogistiek[JL4] . Topsector Logistiek, 2020.
5. Uitstoot stikstofoxiden bouwprocessen. Topsector Logistiek, 2022