Belgische export onder druk

Met zijn kleine, open economie is internationale handel voor België altijd al belangrijk geweest. De waarde van de export en import van het bbp (bruto binnenlands product) bedroeg in 2023 liefst tegen de 170%. wat een stuk hoger is dan in onze buurlanden Frankrijk (70,5%) en Duitsland (82,8%). De Belgische export van goederen en diensten had in hetzelfde jaar een marktaandeel van 5,6% in de totale Europese export (inclusief intra-EU-stromen). Met een exportwaarde van 501,9 miljard euro was België toen het zevende belangrijkste exportland binnen de EU, net na Spanje. Het belang van export voor ons land wordt nog duidelijker als we inzoomen op de export van goederen. Met ruim 70% van de totale export spelen goederen in de Belgische exportmix een grotere rol dan diensten. Dat maakt van België in Europa de vijfde belangrijkste exporteur van fysieke goederen.

Dalend concurrentievermogen

Sinds de financiële crisis van 2008 is het relatieve belang van de Belgische goederenexport echter afgenomen, met een opmerkelijk sterke terugval de laatste twee jaar (zie figuur 1).
Ruben Dewitte, econoom bij ING: “Het afgelopen decennium zijn de exportvolumes achtergebleven op de algemene groeitrend van de EU. Tijdens de pandemie en de energiecrisis in 2021 en 2022 zagen we weliswaar een stijging van de exportvolumes, die werd gedreven door farmaceutische producten – met name vaccins – en minerale brandstoffen. Maar de nasleep van die crisissen was uitdagend, met als gevolg een scherpe daling van de exportvolumes naar de niveaus van voor de pandemie. Terwijl de exportvolumes in het laatste kwartaal van 2019 nog 24,4% boven het niveau van 2008 lagen, zagen we in het derde kwartaal van 2024 een daling tot 23,8% boven het niveau van voor de financiële crisis. Ter vergelijking: de EU als geheel kende een groei van 30,3% voor de pandemie in exportvolumes en behield een exportgroei van 39,3% boven het niveau van voor de financiële crisis over dezelfde periode.”

Voor een klein deel spelen geografische factoren een rol in dit verlies van exportmarktaandeel tegenover de EU, in de zin dat België vooral exporteert naar buurlanden die momenteel economisch wat minder presteren. “Maar veel belangrijker is ons verlies aan concurrentievermogen. Het bekende probleem van de relatief hoge arbeidskosten in België speelt daarbij een cruciale rol. Sinds de financiële crisis zijn de nominale arbeidskosten per eenheid en gewerkt uur alleen in Duitsland nog meer toegenomen”, legt Ruben Dewitte uit. “Daarbovenop komt dat de elektriciteitsprijzen in ons land sterker zijn gestegen dan in de buurlanden, ook met een vroegere piek tijdens de energiecrisis. De manier waarop de energieprijzen in ons land in de consumptieprijsindex worden meegenomen en zo de inflatie in de hand werken, helpt natuurlijk niet. De Nationale Bank van België merkt in haar jaarverslag ook op dat Belgische energie-intensieve bedrijfstakken hun energieafhankelijkheid minder hebben weten te verminderen dan hun tegenhangers in Frankrijk, Duitsland en Nederland. Dat maakt hen gevoeliger voor schommelende energieprijzen.”

Dreigende stijging van handelstarieven

Boven op de daling van het Belgische concurrentievermogen komt de toenemende druk op de handelsrelaties. Vandaag denken we dan vooral aan de impact van de stijgende handelstarieven die president Trump dreigt op te leggen. De VS is een belangrijk exportland voor ons land geworden. Vandaag is het de vierde grootste exportmarkt van België, na onze buurlanden Duitsland, Nederland en Frankrijk. Dat is goed voor een exportwaarde van 28,03 miljard dollar, wat in 2023 7,6% van de totale export van België vertegenwoordigde. De afgelopen vijf jaar is die markt ook steeds belangrijker geworden voor ons land. Producten die vaak naar de VS worden geëxporteerd, zijn farmaceutische en chemische producten, voertuigen en juwelen. Frappant is ook dat de top 10 producten die we in 2023 naar de VS exporteerden, samen meer dan 70% van de totale export naar de VS vertegenwoordigden (zie figuur 2).

Het is dan ook belangrijk de blootstelling van België aan stijgende tarieven vanuit de VS te evalueren. Belangrijk om in dit kader te onthouden, is dat België sterk geïntegreerd is in internationale waardeketens. Dat betekent dat de Belgische export vaak niet volledig in eigen land wordt geproduceerd. Ons land importeert vaak halffabricaten, voegt er binnenlandse waarde aan toe door ze te verwerken en exporteert daarna de verwerkte producten. Zo kan België aluminiumplaten importeren, ze omvormen tot auto-onderdelen om die vervolgens te exporteren. De binnenlandse toegevoegde waarde in dit proces omvat bijvoorbeeld ook binnenlands geleverde R&D-diensten die betrokken zijn bij de productie. De totale exportwaarde bestaat uit zowel de binnenlandse toegevoegde waarde als de waarde van de buitenlandse halffabricaten.

“Uit analyses blijkt dat de export naar de VS voor een Belgisch product gemiddeld bestaat uit 44% binnenlandse toegevoegde waarde en 55% waarde toegevoegd uit het buitenland. Voor 1% is het niet duidelijk”, aldus Ruben Dewitte. “We zien daarbij echter een duidelijke sectorale heterogeniteit. Zo hebben sectoren als de chemie en farmaceutica (zie figuur 3) en ook voedingsmiddelen en dranken over het algemeen een hogere binnenlandse toegevoegde waarde dan sectoren die sterk afhankelijk zijn van buitenlandse grondstoffen. Denk daarbij aan basismetalen en aardolieproducten, of productie die deel uitmaakt van waardeketens verspreid over meerdere landen, zoals de automobielsector.

Die binnenlandse toegevoegde waarde geeft een duidelijker beeld van het aandeel van het Belgische bbp dat is blootgesteld aan directe handelsrelaties met de VS, aangezien het bbp een maatstaf is voor toegevoegde waarde.
R. Dewitte: “We stellen bijvoorbeeld vast dat de voedings- en drankensector, ondanks de kleinere exportwaarde, een grotere blootstelling aan de VS heeft in termen van Belgisch bbp (zie figuur 3). IJzer, staal en aluminimum – waarvoor Donald Trump intussen het decreet voor een tariefstijging van 25% heeft ondertekend – is daarentegen veel minder blootgesteld in termen van bbp. Door de sterke integratie van België in internationale supply chains moeten we ook rekening houden met de blootstelling via indirecte kanalen, zoals de export van halffabricaten binnen de EU, die vervolgens worden verwerkt en naar de VS worden geëxporteerd. Zo bedraagt de directe blootstelling van België aan de VS ongeveer 0,9% van het bbp, maar door de EU-export naar de VS neemt dat percentage toe tot 1,54%. Dat is meteen ook de relevante blootstelling via de waardeketens van de EU om de potentiële impact van Amerikaanse tarieven te evalueren. Daarnaast verloopt een klein deel nog indirect via andere werelddelen. Wanneer president Trump met zijn plannen doorgaat, dan wordt geschat dat de totale blootstelling van België aan de VS ongeveer 2,1% van het bbp zal bedragen.”

Impact op korte en lange termijn

Dat betekent evenwel niet dat België effectief 2,1% van het bbp zal verliezen wanneer de VS tarieven aan de EU oplegt. “Op korte termijn – dan denken we aan een periode van één à twee jaar – zal de impact eerder beperkt zijn”, aldus Ruben Dewitte. “In die tijd kan de productie in de VS zich nauwelijks aanpassen en hebben alternatieve handelsroutes nog geen tijd gekregen om zich te ontwikkelen.”

Als producten duurder worden door stijgende transporttarieven, zal dat uiteraard wel een effect op de prijs hebben. De prijselasticiteit van de vraag meet hoe sterk de vraag naar een product verandert als de prijs wijzigt. Naar verwachting zal een tarief van 10% of 25% op korte termijn leiden tot een daling van de export met respectievelijk 7,6% en 19%. Wanneer we die daling van de export afzetten tegen het bbp, schatten we de kortetermijnimpact op een daling van ongeveer 0,11% van het bbp bij een tarief van 10% en 0,26% bij een tarief van 25% (zie figuur 4). Het negatieve bbp-effect kan op korte termijn weliswaar hoger uitvallen door indirecte effecten, zoals een verlies aan vertrouwen en een negatief effect op de financiële markten.

“Gezien de grote onzekerheid over de duurzaamheid van de Trump-tarieven, zullen we op de korte termijn vooral moeten afwachten of die hogere tarieven standhouden en evalueren wat de precieze effecten zijn”, meent Ruben Dewitte. “Wanneer de hogere tarieven langere tijd van kracht blijven, zal de impact groter worden doordat de VS dan wel de kans gekregen zal hebben om de binnenlandse productie op te drijven en alternatieve handelspartners te zoeken. De prijselasticiteit zal dan ook gaan toenemen. Dan kunnen we uitgaan van een daling van de export tussen België en de VS van respectievelijk 19% en 45% bij een tarief van 10% dan wel 25%. De directe impact op het Belgische bbp zal dan ook toenemen en kan oplopen tot 0,69% van het bbp bij een tarief van 25%.

Op lange termijn kunnen we wel andere exportmarkten zoeken. Een verschuiving van de handelsstromen naar andere bestemmingen dan de VS zal het directe negatieve effect van de verloren export enigszins verzachten. Tegelijk kan de negatieve schok van de Amerikaanse tarieven zorgen voor extra ongewenste effecten. Zo is het niet ondenkbaar dat een verlies aan productie in ons land leidt tot banenverlies, met een negatief effect op de consumptie. Ook kunnen investeringen negatief worden beïnvloed. De combinatie van al die factoren kan dus zorgen voor een groter negatief langetermijneffect op het bbp. In dat geval is het mogelijk dat we evolueren naar een stagflatie.

Druk verlagen

De komende jaren wordt het voor België dan ook belangrijk het hoofd te bieden aan die neerwaartse druk. “In eerste instantie moeten we natuurlijk proberen te onderhandelen om de tarieven zo laag mogelijk te houden. Als tegenmaatregel kunnen we zelf ook de importkosten verhogen. Dat zullen we niet doen voor fossiele grondstoffen, die voor ons belangrijk zijn, maar wel voor producten waar we makkelijker substituten voor kunnen vinden”, licht Ruben Dewitte toe. “Om onze concurrentiekracht te verhogen, kan een beleid met focus op het beheersen van de arbeidskosten en energieprijzen helpen. Daarnaast kan het behouden en verbeteren van onze waardeketens binnen wereldwijde supply chains, zeker in de farmaceutische en chemische sector, de impact van de tarieven verzachten. Dat kan bijvoorbeeld via efficiëntere onderzoeks- en ontwikkelingsmaatregelen, onderwijs dat beter bij de behoeften van de industrie aansluit en de creatie van een goed ondersteunend kader, zodat de impact van de barrières wordt beperkt.”

In tijden van geopolitieke onzekerheid is het volgens Ruben Dewitte sowieso belangrijk de veerkracht van de supply chain te versterken door een grotere diversificatie van de handelspartners. “Op die manier worden risico’s beperkt. Een combinatie van al die verschillende strategieën lijkt me in elk geval de beste manier om de externe druk vandaag te beheersen en de economische veerkracht van België te versterken”, besluit hij.

TC